Κούλουμα: Τί σημαίνουν και γιατί τα γιορτάζουμε - Καρναβάλια στην Ελλάδα

Με την Καθαρά Δευτέρα, την πρώτη ημέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, της νηστείας του Πάσχα, η οποία από τους λαογράφους θεωρείται ο επίλογος των βακχικών εορτών της Αποκριάς....

Κούλουμα στην παλιά Αθήνα υπό τους ήχους λατέρνας

....είναι μια καλή ευκαιρία να εντρυφήσουμε στη χαρακτηριστική λέξη της ημέρας: τα Κούλουμα, αλλά και σε κάποια χαρακτηριστικά έθιμα της ημέρας.

 *****

ΤΑ ΚΟΥΛΟΥΜΑ είναι μια πανελλήνια γιορτή και κατ΄ άλλους έχει αθηναϊκή καταγωγή, ενώ κατ΄ άλλους βυζαντινή. Στην Κωνσταντινούπολη γιορταζόταν έντονα από πλήθος κόσμου που συνέρρεε σε ένα από τους επτά λόφους της πόλης και συγκεκριμένα σ΄ εκείνο του ελληνικότατου οικισμού των «Ταταούλων».

Στην Αθήνα από πολλές δεκαετίες προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου τα Κούλουμα γιορταζόταν στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου όπου οι Αθηναίοι «τρωγόπιναν» καθισμένοι στους βράχους από το μεσημέρι μέχρι τη δύση του Ήλιου. Οι περισσότεροι χόρευαν από τους ήχους πλανόδιων μουσικών, κατά παρέες, είτε δημοτικούς είτε λαϊκούς χορούς υπό τους ήχους «λατέρνας».

Το σούρουπο όλοι οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας έστηναν λαμπρό χορό κυρίως τσάμικο γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός παρουσία των Βασιλέων και πλήθους κόσμου.

Σήμερα τα Κούλουμα γιορτάζονται σχεδόν σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας μαζί με το κύριο της ημέρας έθιμο του πετάγματος του «χαρταετού». Ειδικότερα στην Αθήνα με την ιστορική συνέχεια της παρουσίας του ανώτατου άρχοντα τονίζεται ιδιαίτερα η λαογραφική αξία του εθίμου αυτού στο Λόφο του Φιλοπάππου.

Τί σημαίνει άραγε η λεξη Κούλουμα και ποιά είναι η προέλευσή της;

Η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν διάφορες απόψεις για τα Κούλουμα. Μεταξύ των πρώτων που επικράτησαν ήταν εκείνη που υποστήριζε ότι η λέξη Κούλουμα προέρχονταν από τη λατινική «CULUMUS», κάτι που ωστόσο δεν είναι απολύτως ασφαλές ως συμπέρασμα, αφού τέτοια λέξη δεν απαντάται στα λατινικά.

Σύμφωνα, με την προαναφερθείσα εκδοχή τα Κούλουμα, αποτελούν αναγραμματισμό του λατινικού «CUMULUS» που σημαίνει «σωρός, αφθονία», αλλά και «τελείωμα».

Έτσι, λοιπόν, εικάζονταν ότι το cumulus να έγινε «κούμουλα» και στη συνέχεια «κούλουμα», με την έννοια ότι την ημέρα αυτή καταναλώνουμε αφθονία νηστίσιμων τροφών, ενώ παράλληλα σηματοδοτείται το τελείωμα της Αποκριάς.

Υπάρχει, παρόλα αυτά, μια δεύτερη πιθανότερη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία η λέξη «κούλουμα», προέκυψε από την λατινική λέξη «COLUMNA», που σημαίνει «κολώνα».

Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία για αρχαία προέλευση της γιορτής, η παράδοση λέει ότι οι Αθηναίοι πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, γιόρταζαν την Καθαρά Δευτέρα στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου, όπου έτρωγαν και έπιναν καθισμένοι στους βράχους, μέχρι τη δύση του ηλίου.

Αμέσως μετά, έρχονται οι πληροφορίες που λένε ότι οι Ρουμελιώτες γαλατάδες, οι οποίοι ζούσαν στην Αθήνα, έστηναν τσάμικο χορό, στους στύλους του Ολυμπίου Διός, στις «κουλώνες», όπως έλεγαν με την ιδιαίτερη ντοπιολαλιά τους.

Η καυστική σάτιρα είναι από τα χαρακτηριστικά της Καθαράς Δευτέρας σε πολλούς εορτασμούς της ανά την επικράτεια:

Ο Αλευροπόλεμος στο Γαλαξίδι, είναι ένα έθιμο που διατηρείται από το 1801. Εκείνα τα χρόνια, παρόλο που το Γαλαξίδι τελούσε υπό την τουρκική κατοχή, όλοι οι κάτοικοι περίμεναν τις Αποκριές για να διασκεδάσουν και να χορέψουν σε κύκλους. Ένας κύκλος για τις γυναίκες, ένας για τους άντρες. Φορούσαν μάσκες ή απλώς έβαφαν τα πρόσωπά τους με κάρβουνο. Στη συνέχεια προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι, το βερνίκι των παπουτσιών και η ώχρα.

Ο Βλάχικος Γάμος στη Θήβα, είναι ένα έθιμο που φθάνει στις μέρες μας περίπου από το 1830, μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών. Οι Βλάχοι, δηλαδή οι τσοπάνηδες από τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη, εγκατέλειψαν τότε την άγονη γη τους και βρήκαν γόνιμο έδαφος νοτιότερα. Το θέαμα είναι έξοχο, η γαμήλια πομπή πολύχρωμη, η μουσική που τη συνοδεύει (πίπιζες, νταούλια κ.ά.) εξαιρετικά ζωντανή.

Του Κουτρούλη ο Γάμος στη Μεθώνη Μεσσηνίας, ήταν ένας Καρναβαλίστικος γάμος, που υπήρχε ήδη από τον 14ο αιώνα. Στις μέρες μας, το ζευγάρι των νεονύμφων είναι δύο άντρες, που μαζί με τους συγγενείς πηγαίνουν στην πλατεία, όπου γίνεται ο γάμος με παπά και με κουμπάρο. Διαβάζεται το προικοσύμφωνο και ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.

Στη Μεσσήνη Μεσσηνίας γίνεται η αναπαράσταση της εκτέλεσης μιας γερόντισσας, της γριάς Συκούς, που κατά την παράδοση, κρεμάστηκε στη θέση Κρεμάλα της πόλης, με εντολή του Ιμπραήμ Πασά, επειδή είχε το θάρρος, εξηγώντας του ένα όνειρο που είχε δει, να του πει ότι η εκστρατεία του και ο ίδιος θα είχαν οικτρό τέλος από την αντίδραση και το σθένος των επαναστατημένων Ελλήνων. Μετά την αναπαράσταση, μπορεί κάθε επισκέπτης να «κρεμαστεί» από τους ψευτοδήμιους της κρεμάλας. Το απόγευμα της Καθαράς Δευτέρας γίνεται η παρέλαση με μαζορέτες, άρματα, μεταμφιεσμένους μικρούς και μεγάλους και χορευτικά συγκροτήματα.

Μπουρανί στον Τύρναβο. Μπουρανί είναι μία χορτόσουπα δίχως λάδι, γύρω από την προετοιμασία της οποίας στήνεται ολόκληρο το σκηνικό του παιχνιδιού με φαλλικά σύμβολα και τολμηρά πειράγματα από τους μπουρανίδες.

Στην Κάρπαθο λειτουργεί το Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων. Κάποιοι κάνουν άσχημες χειρονομίες σε κάποιους άλλους και συλλαμβάνονται από τους Τζαφιέδες (χωροφύλακες) για να οδηγηθούν στο Δικαστήριο, που το αποτελούν οι σεβάσμιοι του νησιού. Τα αυτοσχέδια αστεία και τα γέλια ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.

Στις κοινότητες Ποταμιά, Καλόξιδο και Λιβάδια της Νάξου οι κάτοικοι ντύνονται Κορδελάτοι ή Λεβέντες. Οι Κορδελάτοι είναι φουστανελοφόροι και η δεύτερη ονομασία τους Λεβέντες αποδίδεται στους πειρατές. Από κοντά τους ακολουθούν και οι ληστές, οι Σπαραρατόροι, που αρπάζουν τις κοπέλες για να τις βάλουν με το ζόρι στο χορό και στο γλέντι, που κρατάει ως το πρωί.

Στα χωριά Μέρωνα και Μελιδόνια του Ρεθύμνου αναβιώνουν έθιμα όπως το κλέψιμο της νύφης, ο Καντής, το μουντζούρωμα, τα οποία, σε συνδυασμό με το καλό κρασί και τους ήχους της λύρας, αποτελούν μια μοναδική εμπειρία.

Στη Σκύρο, σχεδόν όλοι οι κάτοικοι με παραδοσιακές ενδυμασίες κατεβαίνουν στην πλατεία του νησιού, όπου χορεύουν και τραγουδούν τοπικούς σκοπούς.

Το Πατρινό καρναβάλι

ξεφάντωμα στο πατρινό καρναβάλι

Το Πατρινό καρναβάλι είναι η μεγαλύτερη αποκριάτικη εκδήλωση στην Ελλάδα. Μετρά 180 χρόνια ιστορίας. Το καρναβάλι της Πάτρας δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός αλλά ένα σύνολο εκδηλώσεων που περιλαμβάνουν χορούς, παρελάσεις, κυνήγι κρυμμένου θησαυρού, καρναβάλι των μικρών κ.ά. Οι εκδηλώσεις αρχίζουν στις 17 Ιανουαρίου και διαρκούν μέχρι την Καθαρή Δευτέρα. Κορυφώνεται το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς με την νυχτερινή ποδαράτη παρέλαση των πληρωμάτων του Σαββάτου, τη φαντασμαγορική μεγάλη παρέλαση αρμάτων και πληρωμάτων της Κυριακής και τέλος  στο τελετουργικό κάψιμο του βασιλιά καρνάβαλου στο μώλο της Αγίου Νικολάου στο λιμάνι της Πάτρας. Χαρακτηριστικές αρχές του είναι ο αυθορμητισμός, ο αυτοσχεδιασμός, η πηγαία έμπνευση και ο εθελοντισμός.

Η δημιουργία του Πατρινού Καρναβαλιού οφείλεται σε πρόσμειξη διάφορων πολιτιστικών στοιχείων: 

• Πατροπαράδοτα αποκριάτικα έθιμα του ελλαδικού χώρου και της Πάτρας 
• Επιρροές από τη Δυτική Ευρώπη και ιδίως την Ιταλία και τα γειτονικά Επτάνησα 
• Καινοτομίες που προέκυψαν στη διάρκεια καρναβαλικών εορτασμών στην Πάτρα.

Ως προς το πρώτο, το καρναβάλι, όπως και οι περισσότερες αποκριάτικες εκδηλώσεις στη Μεσόγειο και τα Βαλκάνια συνδέονται με αρχαίες παγανιστικές εκδηλώσεις και ιεροτελεστίες, όπως αυτές προς τιμή του Διονύσου. Μέσα στην καρδιά του χειμώνα, οι πιστοί με ειδικές γιορτές επικαλούνταν τη θεότητα, η οποία θεωρείτο πως ξαναγεννιόταν για να φέρει και πάλι την Άνοιξη. Παρεμφερείς εκδηλώσεις συνεχίστηκαν και μετά την εξάπλωση του Χριστιανισμού. 

Μερικά από τα καρναβάλια της χώρας μας

Το καρναβάλι της Χαλκίδας. Το φετινό, 2016, "Θαλασσινό Kαρναβάλι Χαλκίδας"με χορό, μουσική, πυροτεχνήματα θα πλαισιώσουν τους καρναβαλιστές που θα χυθούν στη μάχη του Καρναβαλιού από θάλασσα και στεριά! Μαζί τους, ένας Ποσειδώνας αλλιώτικος απ’ όλους τους άλλους, μια Αρέθουσα έτοιμη για όλα και Χαλκιδείς που διεκδικούν το ξεχωριστό Καρναβάλι, το Θαλασσινό μας Καρναβάλι!.

Ρεθυμνιώτικο Καρναβάλι. Ίσως ένα από τα σημαντικότερα καρναβάλια της Ελλάδας, το καρναβάλι του Ρεθύμνου διοργανώνεται κάθε χρόνο με πολύ μεράκι και φαντασία. Άρματα, άμαξες, χιουμοριστικές μεταμφιέσεις και κάθε λογής πρωτότυπες ιδέες παρελαύνουν μπροστά στους χιλιάδες επισκέπτες. Το βράδυ γίνεται η κορυφαία συγκέντρωση όλων των αρμάτων και ακολουθεί ξέφρενο πάρτι....

Καρναβάλι και Κούλουμα στο Διαβολίτσι. Θα γίνει παρέλαση αρμάτων σατιρίζοντας την καθημερινότητα, την πολιτική, κοινωνικά θέματα, Ακόμη η παρέλαση θα συνεχιστεί με μασκοφόρους κλόουν, ξυλοπόδαρους κ.λ.π., δίνοντας μια άλλη διάσταση σε επίκαιρα θέματα που θα σας διασκεδάσουν με το δικό τους τρόπο.Στη συνέχεια θα ακολουθήσει το άναμα της φωτιάς και το κάψιμο του καρνάβαλου στην κεντρική πλατεία....

Το καρναβάλι της Ξάνθης Εξαιρετικά φαντασμαγορικό είναι το καρναβάλι της Ξάνθης όπου διεξάγεται σε Latin ρυθμούς. Εκτός από την παρέλαση με τα άρματα, γίνονται θεατρικές παραστάσεις που υποδηλώνουν την παράδοση και τον πολιτισμό του τόπου.  Ένα τοπικό έθιμο της Ξάνθης είναι το κάψιμο του "Τζάρου" την τελευταία Κυριακή, στην γέφυρα του ποταμού Κοσύνθου μέσα σε φαντασμαγορική ατμόσφαιρα από πυροτεχνήματα.

Το καρναβάλι της Ζακύνθου.  Εξίσου διασκεδαστικό με αυτό της Κεφαλονιάς όπου κυριαρχούν αυτοσχέδιοι χοροί και θεατρικά που παίζονται στις πλατείες από μασκαρεμένους άνδρες. Την Κυριακή γίνεται η περιφορά του Καρνάβαλου και η πολύ χιουμοριστική "κηδεία της Μάσκας", με τους θλιμμένους συγγενείς να την οδηγούν σε απρόοπτες εξελίξεις.

Το καρναβάλι της Κεφαλονιάς.  Χαρακτηριστικό γνώρισμα για τα Ιόνια νησιά η παρέλαση της φιλαρμονικής, τα άρματα και τα χορευτικά. Βασίζεται στη λατρεία του θεού Διόνυσου. Στην αρχαιότητα ήταν η μοναδική ευκαιρία των γυναικών να βγουν έξω μεταμφιεσμένες και να γλεντήσουν. Το καρναβάλι της Κεφαλονιάς έχει επηρεαστεί από τα έθιμα όσων καταπατούσαν το νησί π.χ. Άγγλους, Γάλλους, Βενετούς. Για παράδειγμα κάποιους από τους χορούς που συνηθίζονται όπως η "καντρίλια". Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς γίνεται η μεγάλη παρέλαση των αρμάτων στο Αργοστόλι και στο Ληξούρι που ανταγωνίζονται μεταξύ τους για το ποια από τις δύο διοργανώσεις είναι η καλύτερη. Η γιορτή ολοκληρώνεται με το κάψιμο του βασιλιά Καρνάβαλου.

Το καρναβάλι της Νάουσας.   Το καρναβάλι της Νάουσας γιορτάζεται με τις Μπούλες και τους Γενίτσαρους, ένα έθιμο βαθιά ριζωμένο στην ιστορία και την παράδοση. Πρόκειται για την ετοιμασία των χειροποίητων στολών και της διαδρομής που οι καρναβαλιστές θα ακολουθήσουν. Την τελευταία Κυριακή ακολουθεί μεγάλο φαγοπότι, αφού γεμίζουν οι δρόμοι με γλυκίσματα και παραδοσιακά εδέσματα. Το φαγοπότι συνεχίζεται μέχρι την επομένη.

Το καρναβάλι της Σκύρου. Οι Σκυριανές Απόκριες ξεχωρίζουν γιατί αποτελούνται από τρεις διαφορετικές μεταμφιέσεις, του "γέρου", της "κορέλας" και του "φράγκου". Πρόκειται για πολύ παλιό έθιμο όπου οι ενδυμασίες είναι χειροποίητες. Οι τρεις αυτές ομάδες συμμετέχουν σε ένα ξέφρενο χορό υπό τους ήχους κουδουνιών που κρέμονται από τους "γέρους" και τα σφυρίγματα των κοχυλιών που κρατούν οι "φράγκοι". Οι γιορτή κρατάει όλο το βράδυ και ολοκληρώνεται την Καθαρά Δευτέρα.

Το καρναβάλι της Άμφισσας.  Η "νύχτα των φαντασμάτων" πρωταγωνιστεί το τελευταίο Σάββατο της Αποκριάς. Ένα φαντασμαγορικό θέαμα όπου οι "κουδουνάδες" προσπαθούν να ξορκίσουν τα πνεύματα που ταλαιπωρούσαν κατά την παράδοση τους βυρσοδέψες της περιοχής. Την επόμενη μέρα το πρωί διοργανώνεται γλέντι στην πλατεία της Ιτέας και στη συνέχεια ακολουθεί η καθιερωμένη παρέλαση των αρμάτων στους κεντρικούς δρόμους της πόλης.

Το καρναβάλι στα Ιωάννινα. Κάθε μέρα της Αποκριάς είναι διασκεδαστική αλλά αυτή που ξεχωρίζει είναι η τελευταία Κυριακή της όπου όλες οι γειτονιές ανάβουν τις "Τζιαμάλες". Πρόκειται για τεράστιες φωτιές όπου γύρω τους στήνεται μεγάλο γλέντι με χορό, φαγητό και τσίπουρο. Μεγάλες εστίες φωτιάς ανάβουν σε κάθε γειτονιά από τους κατοίκους και όσοι θέλουν περιφέρονται από γειτονιά σε γειτονία

Το καρναβάλι του Μοσχάτου.  Χρονολογείται μόλις από το 1987 αλλά παρόλα αυτά έχει καταφέρει να γίνει αρκετά δημοφιλές και να έχει τη μεγαλύτερη προσέλευση επισκεπτών από τα υπόλοιπα καρναβάλια της ευρύτερης περιοχής των Αθηνών. Κάθε χρόνο φιλοξενεί καλλιτέχνες για όλα τα γούστα και βραζιλιάνες χορεύτριες που μετατρέπουν το καρναβάλι σε Latin Party! Πολλές φορές συμμετέχουν αντιπροσωπείες καρναβαλιστών από άλλες περιοχές της Ελλάδας αλλά και από τον υπόλοιπο κόσμο!  Η προετοιμασία ξεκινά από το φθινόπωρο και οι εκδηλώσεις διαρκούν 20 μέρες

Ζητάμε συγνώμη από τους φίλους μας γιατί δεν μας ήταν δυνατόν να καταγράψουμε όλα τα καρναβάλια της χώρας, το κάθε ένα με  τα δικα χαρακτηριστικά, θεματολογία και διαφορετικότητά.