Δεδομένων των αμερικανικών εκλογών, δεν είναι βέβαιο οτι θα αναμένουμε λύσεις οριστικές, όχι μόνο για την Τουρκία, αλλά και για όλην την περιοχή. Υπάρχουν όμως σημαντικές ενδείξεις που μαρτυρούν οτι η Τουρκία θα περάσει μια δύσκολη τετραετία. Ο τρόπος υποδοχής του Ερντογάν στις ΗΠΑ, πέραν των σημειολογικών και συμβολικών ερμηνειών που εποδέχεται, δείχνει αρκετά πράγματα που πρόκειται να λάβουν χώρα.
του Αλέξανδρου Δρίβα *
ΜΕ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ του κεμαλικού κράτους, η Δύση πίστεψε οτι έλυσε ολοκληρωτικά το «Ανατολικό Ζήτημα», ή μάλλον τις πτυχές του που αφορούσαν τον έλεγχο της Εγγύς Ανατολής και της ανάσχεσης της Ρωσίας στα θερμά ύδατα της Μεσογείου. Μολονότι η Τουρκία ως επιτήδειος ουδέτερος, ουδέν συνεισέφερε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με την πλευρά των Συμμάχων, με την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου άρχισε να αναβαθμίζεται. Αν και είναι μεγάλη και δύσκολη συζήτηση, πολλά σημερινά προβλήματα που αφορούν στη διεθνή πολιτική, οφείλονται στο γεγονός πως «μέρη προβλημάτων» (στην καλύτερη περίπτωση) της εποχής του Μεσοπολέμου, αναβαθμίστηκαν με τον Ψυχρό Πόλεμο και έτσι κατάφεραν οφέλη που καρπώθηκαν, να μοιάζουν σήμερα χώρες ανεξέλεγκτες. Μια τέτοια περίπτωση είναι και η Τουρκία. Στη διεθνή πολιτική, η πρώτη ορίζουσα για το μέλλον μιας χώρας, είναι η σχέση της με τη δύναμη που έχει αναλάβει τη διατήρηση της ισορροπίας του συνόλου των δραστηριοτήτων της διεθνούς πολιτικής. Εν προκειμένω, τι αλλάζει στην αντίληψη των ΗΠΑ αναφορικά με την Τουρκία; Πώς μπορεί από πιθανή αλλαγή να ωφεληθεί η Ελλάδα;
Η κακή μετάφραση.
Για να φτάσει η Τουρκία να ζητά γη και ύδωρ από τη Δύση και να μπλοκάρει με κάθε τρόπο λύσεις εξομάλυνσης στη Μέση Ανατολή, για να φτάσει ακόμη στο να συνεργάζεται με υβριδικές ομάδες που φέρουν πρακτικές φρίκης και τρόμου στη διεθνή πολιτική (Daesh) και να αυτοπαρουσιάζονται ως «αναδυόμενες αυτοκρατορίες», δύο πράγματα συμβαίνουν: Το ένα, το έχει εκμυστηρευθεί εδώ και αρκετό καιρό ο Edward Luttwak «Οι ΗΠΑ, δεν έχουν μάθει ακόμη να διαχωρίζουν τους εχθρούς και τους φίλους τους». Το άλλο, συμπληρώνεται με τη διαπίστωση του Luttwak και έχει να κάνει με τη γνώση εθνών-κρατών και των κοινωνιών τους. Εν προκειμένω, η κακή αναγνώριση-ανάγνωση των ΗΠΑ, όχι μόνο αναφορικά με την Τουρκία, αλλά και με την ευρύτερη Μέση Ανατολή (όπως ο ίδιος ο Βernard Lewis παραδέχεται) οδηγεί σε εφαρμογή ημιτελών και λανθασμένων πρακτικών οι οποίες οδηγούν σταδιακά σε αστάθεια και τελικά σε …α-ταξία. Ο κόσμος της Μέσης Ανατολής είναι ένας κόσμος που είναι γεμάτος συγκρούσεις από την εποχή που γραφόταν η Παλαιά Διαθήκη. Οι απλές και βραχυπρόθεσμες πολιτικές, όχι μόνο αποτυγχάνουν, αλλά εξ όσων αποδεικνύονται, δημιουργούν νέους κινδύνους, κάθε φορά δριμύτερους από τους προηγούμενους. Το One Solution erga omnes, δεν υπάρχει ούτε στην οικονομία, ούτε στην πολιτικη.
Η Αυτοκρατορία αντεπιτίθεται με...σοφία.
Όλος ο πυρήνας της βυζαντινής διπλωματίας και οι διδαχές της που γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς στις ΗΠΑ, δημιουργούν τις προύποθέσεις για την εφεύρεση ενός «νέου φαρμάκου» που έρχεται από την παρελθούσα πολιτική πρακτική. Τα μέσα, μπορεί να εξελίσσονται όμως η ουσία της πολιτικής δραστηριότητας, παραμένει αναλλοίωτη. Η έμμεση προσέγγιση λοιπόν, και ο εμπλουτισμός της με πολλά παραπάνω πράγματα από ό,τι συνιστά το απλό και πάντα χρήσιμο «Divide & Conquer», δεν είναι απλά μια εναλλακτική πολιτική κατεύθυνση των ΗΠΑ. Είναι ανάγκη και μάλιστα, επιτακτική.
Ο πληθωρισμός της έννοιας «γεωπολιτικό μονοπώλιο» ακολούθησε σε διαλόγους και σε πράξη για πολύ καιρό τη σχέση της Άγκυρας με την Ουάσινγκτον. Σε έναν κόσμο που η απειλή ήταν η ΕΣΣΔ, αυτό το μονοπώλιο μπορούσε με κάποιον τρόπο να τεκμηριωθεί καθώς σε έναν διπολικό κόσμο, οι αποφάσεις λαμβάνονται με βάση διλήμματα και όχι πραγματικές επιλογές (ο κόσμος άλλωστε των επιλογών, ξεκινά από τον αριθμό «3» ). Ο κόσμος που αναδύεται από το 1991, και η ανάδυση του οποίου ακόμη βρίσκεται εν εξελίξει, δεν μπορεί να φιλοξενήσει συνθήκη διατήρησης πρωτοκαθεδρίας (η βούληση των ΗΠΑ) με μονοπώλια. Η απλή σκέψη και απόφαση, δίνουν τη θέση τους στη σύνθετη και συνδυαστική σκέψη, στην εφαρμογή υβριδικών πολιτικών που θα αποφεύγουν τις ολοκληρωτικές συγκρούσεις και που η απειλή θα κερδίζει έδαφος έναντι της χρήσης βίας.
Στροφή των ΗΠΑ από την προηγούμενη δεκαετία.
Η Τουρκική Εθνοσυνέλευση, πριν ακόμη αρχίσει το «ξεδόντιασμα» του κεμαλικού κατεστημένου από τον Ερντογάν, απαγόρευσε το 2003 τη διέλευση των αμερικανικών στρατευμάτων προκειμένου αυτά, να πάνε στο Ιράκ. Η συγκεκριμένη απαγόρευση συνεπικούρησε την αμερικανική αποτυχία στο Ιράκ. Δυνάμεις σαν τις ΗΠΑ, που οφείλουν να σκέπτονται με ορίζοντα δεκαετίας, τους επιτρέπεται να κάνουν πολλά λάθη, εκτός από το να πάσχουν από αμνησία. Οι ΗΠΑ, τα ακόλουθα χρόνια, πίεσαν αρκετά την Ε.Ε έτσι ώστε να εντάξουν την Τουρκία ως πλήρες μέλος, θεωρώντας πως έτσι, θα μπορούσαν να ελέγχουν καλύτερα τα τεκταινόμενα σε μια περιοχή μεγάλης έκτασης και ταυτόχρονα, να θέσουν πιθανές τουρκικές αρνήσεις (σαν αυτή που αφορούσε το Ιράκ) υπό έλεγχο. Η ευρωπαϊκή τροχιά της Τουρκίας, δεν ήταν ομαλή, αν και το ΑΚΡ ποτέ δεν είχε σαν στρατηγική προτεραιότητά της την ένταξη της στην Ε.Ε. Η παραπάνω άρνηση της Τουρκίας στις ΗΠΑ, συνυποδήλωνε την οικοδόμηση μιας φιλο-αραβικής πολιτικής, που άλλοτε έχει τα στοιχεία πανισλαμιστικής και άλλοτε, νεο-οθωμανικής. Η καταστροφή του στρατηγικού τριγώνου μεταξύ ΗΠΑ, Ισραήλ και Τουρκίας, ήταν το δεύτερο στάδιο στο οποίο πέρασε ο Ερντογάν για να δείξει οτι εκτός από την αμερικανική πολιτική, η τουρκική διπλωματία διαφοροποιείται και από την ισραηλινή. Η αμερικανική «φοβία» νέων παρεμβατισμών στη Μέση Ανατολή, ήταν το μεγάλο στοίχημα του Ερντογάν, του οποίου οι πιθανότητες κέρδους αυξήθηκαν με τη θαυμαστή οικονομική ανάτπυξη της Άγκυρας. Από την άλλη πλευρά, οι ΗΠΑ, εξέταζαν λύσεις για τη δημιουργία ενός σουνιτικού τόξου του οποίου τα ηνία θα είχε η Τουρκία. Η ιδέα αυτή, είχε ως στόχο του να γίνει η Τουρκία ξανά ένα κράτος-μοχλός που θα τακτοποιούσε για λογαροασμό των ΗΠΑ την περιοχή. Η Τουρκία όμως, είχε τη δική της ατζέντα. Στόχος της ήταν η δημιουργία ανεξάρτητης πολιτικής, και όχι μιας συνεργατικής.
Το μήνυμα ελήφθη από τις ΗΠΑ.
Πολιτικές αυτού του τύπου, όχι μόνο δεν έφεραν ανάσχεση στις βλέψεις του Ερντογάν, αλλά τις εξέλαβε και ως ενθάρρυνση για να συνεχίσει. Όσο οι διαφορές μεταξύ Δύσης και Ρωσίας οξύνονταν (ειδικά από το ζήτημα της Ουκρανίας και μετά) τόσο πιο ελεύθερος αισθανόταν ο Τούρκος ηγέτης να πολιτεύεται σε μια περιοχή που είχε πλέον γίνει μαύρη τρύπα μιας τεράστιας περιφέρειας (Ευρασία). Σε ένα σύστημα ισορροπίας ισχύος που είναι αρκετά πιο πολύπλοκο από ό,τι ήταν στον Ψυχρό Πόλεμο, τα διλήμματα που θέτει η Τουρκία, είναι εντελώς αντίθετα από τις λύσεις που επιθυμεί η Ουάσινγκτον. Η ευελιξία, προϋποθέτει επιλογές και όχι διλήμματα.
Οι συζητήσεις που αφορούν ενδεχόμενο πραξικόπημα στην Τουρκία, ακόμη και αν έχουν βάση, δείχνουν μόνο τη δυσαρέσκεια που επικρατεί στη διεθνή κοινότητα για το ρόλο της Άγκυρας σε όλα τα μέτωπα. Δεν υπάρχει πραγματικά περιφερειακό πρόβλημα στο οποίο η Άγκυρα να συμπεριφέρεται συνεργατικά. Όσα δεν άκουσαν στο παρελθόν από τον Luttwak στις ΗΠΑ, ήταν αυτά που εφάρμοζε τελικά το ΑΚΡ. Χρήση απειλών, κάλυψη της αδυναμίας με προβολή ισχύος, επιρροή σε ομάδες για τη συνέχιση πολέμου δι’ αντιπροσώπων, τακτικισμοί και βραχυπρόθεσμες συμμαχίες-προσεγγίσεις της Τουρκίας με τη Ρωσία,( για την διευκόλυνση του θεμελιώδους στόχου του Ερντογάν να καταστήσει την Τουρκία ενεργειακό κόμβο και άρα σημαντική δύναμη σε μια τεράστια περιοχή) αντιπερισπασμοί με οικοδόμηση σχέσεων με το Ιράν πριν αυτό συμφωνήσει με τη Δύση, όλα αυτά και ακόμη περισσότερα, που δείχνουν πως η Τουρκία γνωρίζει να δρα με βάση τη βυζαντινή στρατηγική σκέψη, διδάγματα της οποίας, η Δύση περιφρόνησε συστηματικά.
Ποιά Τουρκία και σε ποιά περιφέρεια;
Ακόμη και αν ο Ερντογάν μπορούσε και άυριο να ανατραπεί, η Τουρκία έχει αναλάβει δεσμεύσεις που οικοδόμησε στέρεα εδώ και 13-14 έτη το ΑΚΡ. Το Κουρδικό Ζήτημα, η αποτυχία της Τουρκίας στη Συρία και το οτι ο Ερντογάν έκανε τον Πρόεδρο των ΗΠΑ να νιώθει πλήρως εκτεθειμένος για την αρχική πίστη που είχε στον πρώτο, δημιουργούν ένα εκρηκτικό μείγμα στην Τουρκία. Μια πολιτική αστάθεια στην Τουρκία με το προσφυγικό να εξελίσσεται, με μια αγορά που έχει ήδη μεγάλο ιδιωτικό χρέος και τεράστιο πληθυσμό, με το μέλλον της Συρίας να μοιάζει ακόμη αβέβαιο, τα προβλήματα αυτά, ξεπερνούν την όποια πολιτική δύναμη θα μπορούσε να έχει στην κυβέρνησή της η Τουρκία. Ο σκοπός των λαθών, είναι η αναγωγή τους σε μαθητεία και οι ΗΠΑ έχουν καταλάβει πλέον πως η Τουρκία, δεδομένων των γεωπολιτικών της περιορισμών σε συνδυασμό με τις «ευκαιρίες» που παρουσιάζει το ρευστό διεθνές σύστημα ισορροπίας ισχύος, θα είναι μάλλον απίθανο –με όποια πολιτική ελίτ και αν κυβερνά την Άγκυρα- να μην προβαίνει σε προσπάθειες αναθεωρητισμού σε μια περιφέρεια κρίσιμη, που συνδέει την Ευρώπη με την Ασία.
Δεδομένων των αμερικανικών εκλογών, δεν είναι βέβαιο οτι θα αναμένουμε λύσεις οριστικές, όχι μόνο για την Τουρκία, αλλά και για όλην την περιοχή. Υπάρχουν όμως σημαντικές ενδείξεις που μαρτυρούν οτι η Τουρκία θα περάσει μια δύσκολη τετραετία. Ο τρόπος υποδοχής του Ερντογάν στις ΗΠΑ, πέραν των σημειολογικών και συμβολικών ερμηνειών που εποδέχεται, δείχνει αρκετά πράγματα που πρόκειται να λάβουν χώρα.
Προσοχή, αναμονή και ετοιμότητα για Ελλάδα και Κύπρο.
Ο Νικολό Μακιαβέλι υποστήριζε πως «ο συνετός ηγεμόνας άλλοτε φέρεται ως λεόντας και άλλοτε ως αλεπού». Αυτό που περιγράψαμε παραπάνω ως «βυζαντινή σκέψη» και τη σύνδεση αυτής με τις ΗΠΑ και την Τουρκία, οφείλει να αφορά και μας. Η Ελλάδα και η Κύπρος βρίσκονται σε μια περίσταση που μπορεί να αποδειχθεί ιδανική. Τα λιγότερο ισχυρά κράτη άλλωστε, επηρεάζονται έτσι κι αλλιώς, περισσότερο από τους συσχετισμούς ισχύος άλλων κρατών. Το «ιδανικό», είναι το ίδιο σχετικό με το –ως απλώς ειπείν- να είσαι «τυχερός στην ατυχία σου». Ποιά τύχη είναι αυτή; Το άνοιγμα της ψαλίδας μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, Τουρκίας και Κύπρου, είναι μεγαλύτερο από ποτέ. Αν η Τουρκία λόγω εσωστρέφειας και επικίνδυνων εσωτερικών εξελίξεων τεθεί υπό έλεγχο προκειμένου να μην εξάγει (ως συνηθίζει) της κρίση της και η περιφέρεια της Μεσογείου φτάσει σε ακραίο σημείο αστάθειας, ίσως αναγκαστεί να ματαιώσει αρκετά της σχέδια αναφορικά με τα ελληνοτουρκικά και το Κυπριακό καθώς πλέον, οι διεθνείς δρώντες, δεν έχουν στόχο να κατευνάσουν περαιτέρω την τουρκική πολιτική. Αυτά βέβαια, σε επίπεδο τακτικής...
Η οικοδόμηση μιας περιφερειακής στρατηγικής από πλευράς της Ελλάδας, είναι απαραίτητη. Η Μεσόγειος αποδεικνύει πως θα είναι για καιρό ακόμη η Θάλασσα των εξελίξεων. Ανεξάρτητα από το τουρκικό μέλλον, η Ελλάδα οφείλει να εκμεταλλευτεί το κενό αέρος στο οποίο βρίσκονται οι σχέσεις μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας και να επαναπροσδιορίσει τις ατλαντικές της σχέσεις με μια δύναμη που με τα καλά της και τα κακά της, παραμένει στην πρωτοκαθεδρία της διεθνούς πολιτικής και είναι πάντα έτοιμη να ακούσει προτάσεις. Η Ελλάδα, δεν εκμεταλλέυτηκε την ισχύ των ΗΠΑ όπως και όσο θα έπρεπε. Η Ελλάδα οφείλει να αναλάβει πρωτοβουλίες και να παρουσιάσει σχέδια που αφορούν την Ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια. Σε αυτές τις περιοχές, η Τουρκία φαίνεται πως «πρότεινε» κάτι επικίνδυνο. Για δυνάμεις όπως είναι η Ελλάδα, το παρόν διεθνές σύστημα, έχει αρκετές ευκαιρίες καθώς τόσο οι πολυμερείς όσο και οι διμερείς σχέσεις, είναι περισσότερο ανοικτές και λιγότερο αυστηρές. Με προσήλωση στην ιεράρχηση των χωρών που πρέπει να απευθύνεται η Ελλάδα και με την υιοθέτηση συγκεκριμένων περιορισμών, Ελλάδα και Κύπρος έχουν τη δυνατότητα να αποδείξουν στις ΗΠΑ οτι υπάρχουν και άλλες περιφερειακές λύσεις που θα ωθήσουν την Μεσόγειο σε σταθερότητα, που δε χρειάζεται να συνοδεύονται από μεγαλοϊδεατισμούς, σαν αυτούς που προσπάθησε να εφαρμόσει η Τουρκία.
* Ο Αλέξανδρος Δρίβας είναι Υποψήφιος Διδάκτορας Διεθνών Σχέσεων στο Παν/μιο Πελοποννήσου - συντονιστής στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ).
