Γιώργος Μπάλιας: «Τα ποτάμια της Ευρώπης, η ξηρασία και το μάθημα (που πρέπει να πάρουμε) για τα δικά μας ποτάμια και ιδίως για τον πολύπαθο Αχελώο»

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον πολύπαθο Αχελώο. Τα φράγματα της Μεσοχώρας, της Συκιάς, της Δαφνοζωάρας και το σχεδιαζόμενο στο Αυλάκι λειτουργούν ή θα λειτουργήσουν υπό αυτές τις νέες συνθήκες. Το ερώτημα που τίθεται είναι: Τα εν λόγω φράγματα είναι βιώσιμα; Η απάντηση είναι κατηγορηματικά όχι... 

Γιώργος Μπάλιας*

Το τελευταίο διάστημα όλες οι μεγάλες εφημερίδες της Ευρώπης, (The Guardian, Liberation, Le Monde, La Repubblica, El Pais κ.α.) ανέδειξαν το πρόβλημα των ποταμιών της Ευρώπης εξαιτίας της ξηρασίας (το πρόβλημα έχει ήδη καταγραφεί στα επιστημονικά περιοδικά και στην τελευταία έκθεση (2022) της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή του ΟΗΕ (IPCC).

Συγκεκριμένα, η στάθμη των νερών των ποταμών της Ευρώπης είναι η πιο χαμηλή εδώ και 500 χρόνια. Ειδικότερα, ο ποταμός Λίγηρας της Γαλλίας (ο μεγαλύτερος της χώρας) περπατιέται -σε πολλά σημεία- με τα πόδια. Ο Ρήνος στη Γερμανία δεν είναι πλεύσιμος όπως στο παρελθόν σε αρκετά σημεία του. 

Στην Ιταλία , η στάθμη των νερών του Πάδου είναι κατά 2 μ. χαμηλότερη σε σχέση με την κανονική ροή του. Ο Δούναβης, ομοίως, έχει τη χαμηλότερη στάθμη εδώ και εκατοντάδες χρόνια και στη Σερβία άρχισαν ήδη την εκβάθυνσή του.

Αυτή η κατάσταση έχει δραματικές συνέπειες για τη βιομηχανία, τη ναυσιπλοΐα και την ενέργεια.

Ειδικά για τη υδροηλεκτρική ενέργεια οι επιπτώσεις είναι τόσο σημαντικές που τίθεται σε κίνδυνο η λειτουργία πολλών Η/Η μονάδων. Πράγματι, περί τις 22 Υ/Η μονάδες σε ποτάμια της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Ισπανίας ή της Πορτογαλίας έχουν μειώσει την παραγωγή τους ή έχουν σταματήσει να λειτουργούν.

Και ενώ έτσι έχουν τα πράματα, εμείς στην Ελλάδα περί άλλα τυρβάζουμε .

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον πολύπαθο Αχελώο. Τα φράγματα της Μεσοχώρας, της Συκιάς, της Δαφνοζωάρας και το σχεδιαζόμενο στο Αυλάκι λειτουργούν ή θα λειτουργήσουν υπό αυτές τις νέες συνθήκες. Το ερώτημα που τίθεται είναι: Τα εν λόγω φράγματα είναι βιώσιμα; Η απάντηση είναι κατηγορηματικά ΟΧΙ. Και τούτο διότι οι συνθήκες ξηρασίας θα επιβαρύνονται συνεχώς λόγω της εντεινόμενης κλιματικής αλλαγής. Άλλωστε, σε κανένα από τα ως άνω φράγματα δεν συμπεριλήφθηκε στη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων η απαιτούμενη από το νόμο (οδηγία 2011/92) αξιολόγηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής σε αυτά τα έργα.

Με άλλες λέξεις δεν εκτιμήθηκε κατά πόσο η ξηρασία, που έχει λάβει ενδημικά χαρακτηριστικά σύμφωνα με την IPCC, θα έχει επιπτώσεις στη λειτουργία των έργων.Τυχαίο; Δεν το νομίζω.

Προσωπικά, δεν νομίζω ότι ενδιαφέρει τις εταιρίες ή την κυβέρνηση η βιωσιμότητα των Υ/Η μονάδων. Εκείνο που τις ενδιαφέρει είναι να ενθυλακώσουν τα εκατομμύρια των επιδοτήσεων ή των αποζημιώσεων σε περίπτωση παύσης της λειτουργίας τους. Δεν είναι τυχαίο που η ΤΕΡΝΑ λαμβάνει επιδότηση 250 εκατ ευρώ για το έργο αντλησιοταμίευσης στην Αμφιλοχία που θα λειτουργεί σε συνδυασμό με τα φράγματα του Αχελώου.

Όπως είναι φυσικό, αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να συνεχιστεί. Επιβάλλεται, λοιπόν, η αναθεώρηση του Εθνικού σχεδίου για την ενέργεια και το κλίμα να υποβληθεί σε διαδικασία διαβούλευσης, όπως το απαιτεί η νομοθεσία (άρθρο 7 της σύμβασης Ααρχους) με στόχο την αλλαγή του ενεργειακού μίγματος προς όφελος των πολιτών και του περιβάλλοντος καθώς προς τούτο υπάρχουν πολλές εναλλακτικές λύσεις.

Τα κινήματα των πολιτών και η πολιτική αντιπολίτευση θα πρέπει να συμβάλλουν σε αυτό.

πηγή: naturefriends.gr

* Ο Γιώργος Μπάλιας είναι αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου Αθηνών

Πυρκαγιές, ανεμογεννήτριες και η απόφαση 2499/2012 του ΣτΕ

Ξαφνικά, μέσα στη συζήτηση για τις πυρκαγιές και την ανάγκη για άμεση κήρυξη των καμένων περιοχών ως αναδασωτέων μπήκε σε αυτή και η παραπάνω απόφαση του ΣτΕ, πράγμα κάθε άλλο παρά τυχαίο...

Γιώργος Μπάλιας*

Ξαφνικά, μέσα στη συζήτηση για τις πυρκαγιές και την ανάγκη για άμεση κήρυξη των καμένων περιοχών ως αναδασωτέων μπήκε σε αυτή και η παραπάνω απόφαση του ΣτΕ, πράγμα κάθε άλλο παρά τυχαίο. Παράλληλα, η επιστημονική ένωση για την αιολική ενέργεια ένοιωσε την ανάγκη να μάς διαβεβαιώσει ότι η ύπαρξη αιολικών πάρκων (Α/Π) είναι εγγύηση ότι δεν θα υπάρξουν άλλες πυρκαγιές στο μέλλον. Περιττό να τονίσω ότι μια τέτοια άποψη δεν αντέχει στην παραμικρή λογική και για το λόγο αυτό την αντιπαρέρχομαι.

Έρχομαι τώρα στην απόφαση 2499/2012 της ολομέλειας του ΣτΕ. Την ανέσυραν στην επιφάνεια για να δείξουν ότι πρωτοπόρησε καθώς για πρώτη φορά το δικαστήριο έκρινε ότι είναι δυνατή η εγκατάσταση Α/Π σε αναδασωτέες περιοχές και αυτό συνιστά προστασία του περιβάλλοντος! Η ανάσυρση αυτή έγινε τόσο από εκπρόσωπο μεγάλης ΜΚΟ όσο και από συναδέλφους νομικούς. Θα ήθελα ευθύς εξ αρχής να τονίσω ότι η εν λόγω απόφαση είναι μια από τις πιο ατυχείς στιγμές του δικαστηρίου για τους λόγους που θα εκθέσω στη συνέχεια όσο το δυνατόν πιο σύντομα.

Πρώτον έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τα άρθρα 24 και 117 του συντάγματος που απαγορεύουν την κατά προορισμό αλλαγή χρήσης των δασών των δασικών εκτάσεων και των αναδασωτέων περιοχών.

Η ευθεία αντίθεση προς τις παραπάνω διατάξεις δεν αποτελεί ερμηνεία αλλά στην ουσία απαράδεκτη νομοθετική παρέμβαση, όπως το επισημαίνει η μειοψηφία καθώς παραβιάζει την αρχή της διάκρισης των εξουσιών.

Δεύτερον, ως όχημα για να οδηγηθεί σε αυτή την κρίση το δικαστήριο χρησιμοποίησε το δημόσιο συμφέρον. Γνωρίζουμε, εμείς οι νομικοί ότι στο πεδίο των αόριστων νομικών εννοιών, όπως αυτή, διαστρεβλώνονται οι διατάξεις του θετικού δικαίου και εκδίδονται αποφάσεις κατά το δοκούν. Εν προκειμένω το δικαστήριο έκρινε ότι η εγκατάσταση Α/Π σε αναδασωτέα περιοχή συνιστά λόγο δημοσίου συμφέροντος και πρέπει να επιτρέπεται. Εδώ, κατ'αρχάς να τονιστεί ότι πρόκειται για ικανοποίηση ιδιωτικών συμφερόντων η υλοποίηση των οποίων γίνεται μέσω της προφανούς ανάγκης για ανάπτυξη ΑΠΕ. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι το δικαστήριο της ΕΕ (ΔΕΕ) κατά πάγια νομολογία δεν θεωρεί ότι οποιαδήποτε οικονομική δραστηριότητα συνιστά λόγο δημοσίου συμφέροντος, ακόμη και αν από αυτή προκύπτουν οφέλη για την κοινωνία ή το περιβάλλον (η εν λόγω νομολογία αφορά την ερμηνεία του άρθρου 6, παράγραφος 4 της οδηγίας 92/43 για τους οικοτόπους που εισάγει παρέκκλιση από τη βασική ρύθμιση του άρθρου 6, παράγραφος 3 της ίδιας οδηγίας.)

Τρίτον, το ΣτΕ για να αναδείξει την ανάγκη ανάπτυξης των ΑΠΕ και τη δικαιολόγησή της ως έργου δημοσίου συμφέροντος κάνει γενικές αναφορές στην τότε ισχύουσα νομοθεσία (οδηγία για ΑΠΕ και πρωτόκολλο Κυότο.) Ωστόσο, η ανάπτυξη ΑΠΕ δεν είναι μεμονωμένη πολιτική αλλά εντάσσεται σε αυτό που ονομάζουμε ενεργειακό μείγμα που συνιστά ένα περίπλοκο ζήτημα που απαιτεί ειδικές γνώσεις τις οποίες δεν διαθέτει το δικαστήριο (η συνθετότητα του ενεργειακού μείγματος αναδεικνύεται στα νομοθετικά κείμενα της ΕΕ στον τομέα με τον τίτλο "ενέργεια και κλίμα).

Έτσι, λοιπόν, εκ των πραγμάτων, το δικαστήριο εργαλειοποίησε το δίκαιο για να λάβει πολιτική θέση στο ζήτημα των ΑΠΕ. Η ως άνω εσφαλμένη απόφαση μπορεί να έχει εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις στις περιπτώσεις των αναδασωτέων περιοχών που είναι στο δίκτυο natura 2000 (τα μισά δάση στην Ελλάδα είναι στο εν λόγω δίκτυο). Και τούτο διότι η προκείμενη απόφαση επιτρέπει τη θυσία δασικών οικοσυστημάτων πράγμα που αντιβαίνει τη νομοθεσία της ΕΕ και ιδίως τη νομολογία του ΔΕΕ σύμφωνα με την οποία είναι ανεπίτρεπτη η έστω και ελάχιστη μείωση του δασικού οικότοπου που θα έχει μόνιμο χαρακτήρα, όπως στην εν λόγω περίπτωση.

Τέταρτον, είναι ευτύχημα το ότι έχουμε πρόσφατη νομοθεσία στην ΕΕ από το 2018 που συνεχίζεται με την οποία οριοθετείται η ανάπτυξη ΑΠΕ σε σχέση με την προστασία των δασών και της βιοποικιλότητας. Δεν θα επεκταθώ και θα περιοριστώ στην αναφορά: 

• α) στον κανονισμό για την ταξινόμηση και την αρχή της μη πρόκλησης σημαντικής βλάβης στα δάση και στη βιοποικιλότητα,, 
• β) στον πρόσφατο ευρωπαϊκό κλιματικό νόμο (καν. 2021/1119), 
• γ) στην πρόσφατη ανακοίνωση της Επιτροπής για τη νέα στρατηγική για τα δάση έως το 2030, 
• δ) στην ανακοίνωση της Επιτροπής για τη βιοποικιλότητα έως το 2030 και ε) στην πρόταση τροποποίησης της οδηγίας για τις ΑΠΕ (2021).

Όλα τα ανωτέρω κείμενα αποβλέπουν στην αρμονική συνύπαρξη των ΑΠΕ και της βιοποικιλότητας με ιδιαίτερη μνεία στο ότι απαιτείται αυστηρή εφαρμογή της νομοθεσίας για τα δάση και τη βιοποικιλότητα. Μάλιστα, αντί της απομείωσης δασικών εκτάσεων προτείνεται η φύτευση 3 δισ επιπλέον δέντρων στην ΕΕ έως το 2030. Με βάση τα παραπάνω νομίζω ότι η εν λόγω ατυχής απόφαση του ΣτΕ αποτελεί παρελθόν στο βαθμό, βέβαια, που το δικαστήριο θα σεβαστεί τη νέα νομοθεσία. Θα πρέπει, για το λόγο αυτό, να προσπαθούμε να παρακολουθούμε την κατάσταση και να επεμβαίνουμε όταν χρειάζεται. Η δημοσίευση αυτή εντάσσεται σε αυτή την προσπάθεια.

* Ο Γιώργος Μπάλιας είναι πτυχιούχος της Νομικής σχολής του Α.Π.Θ., Aναπληρωτής Καθηγητής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και αρθρογραφεί στην εφημερίδα Η ΕΠΟΧΗ.

Η εποχή

Κλιματική αλλαγή και συνταγματική αναθεώρηση

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θα είναι εκτεταμένες, δύσκολα ή και μη προβλέψιμες, και συχνά ολέθριες. Εν όψει αυτών, τα νομικά συστήματα πρέπει να αντιμετωπίσουν αυτές τις προκλήσεις τόσο προληπτικά όσο και κατασταλτικά... 

του Γιώργου Μπάλια (*)

Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι κατά τον 21ο αιώνα οι περιβαλλοντικές καταστροφές —πλημμύρες, ξηρασίες, πυρκαγιές μεγάλης κλίμακας, τυφώνες— θα βαίνουν διαρκώς και σταθερά αυξανόμενες. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της διακυβερνητικής επιτροπής για την κλιματική αλλαγή (IPCC), οι συγκεντρώσεις αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα της γης βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο των τελευταίων 800.000 ετών. Αυτές οι συγκεντρώσεις οδήγησαν (και θα συνεχίσουν) στην αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και σε δραματικές συνοδευτικές αλλαγές σε γήινα συστήματα (άνοδος της στάθμης των θαλασσών, μείωση της βιοποικιλότητας, όπως επίσης επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, στη γεωπολιτική κλπ.). Αντίστοιχα φαινόμενα θα υπάρξουν και στη χώρα μας, ίσως και ιδιαίτερης έντασης, λόγω της γεωμορφολογίας της, σύμφωνα και με έλληνες επιστήμονες.

Ο ρόλος των νομικών συστημάτων

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θα είναι εκτεταμένες, δύσκολα ή και μη προβλέψιμες, και συχνά ολέθριες. Εν όψει αυτών, τα νομικά συστήματα πρέπει να αντιμετωπίσουν αυτές τις προκλήσεις τόσο προληπτικά —με τη θέσπιση σχεδίων για την αποτροπή ή τη μείωση των περιβαλλοντικών απειλών— όσο και κατασταλτικά —με την αποκατάσταση των απωλειών και των ζημιών, όταν οι απειλές θα έχουν πραγματοποιηθεί. Την τελευταία δεκαετία έχουν διεξαχθεί δεκάδες δίκες σε παγκόσμια κλίμακα για ζητήματα σχετικά με την κλιματική αλλαγή, σήμερα είναι σε εξέλιξη εκατοντάδες και στο άμεσο μέλλον προβλέπεται να είναι χιλιάδες. Πρόσφατα, ολλανδικό δικαστήριο (υπόθεση Urgenta) υποχρέωσε την κυβέρνηση να λάβει μέτρα για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου σε ποσοστό 40% σε σχέση με τις εκπομπές του 1990.

Γίνεται ολοένα και περισσότερο αποδεκτό ότι τα νομικά συστήματα θα (πρέπει να) διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση του μείζονος αυτού ζητήματος, επιβάλλοντας την υλοποίηση των σχετικών κρατικών πολιτικών. Όλοι γνωρίζουμε ότι η διακριτική ευχέρεια των πολιτικών οργάνων τούς δίνει τη δυνατότητα να μην λαμβάνουν τα ενδεικνυόμενα μέτρα, καθώς τα οφέλη από την άσκηση πολιτικής για τη μείωση των εκπομπών θα είναι μακροπρόθεσμα (σε βάθος πολλών δεκαετιών), ενώ οι πολιτικοί ενδιαφέρονται προεχόντως για την υλοποίηση σχεδίων με βραχυπρόθεσμο κοινωνικό και οικονομικό όφελος, το οποίο μεταφράζεται σε βραχυπρόθεσμο πολιτικό όφελος (σε βάθος τετραετίας). Θα πρέπει, λοιπόν, εν όψει αυτών των δεδομένων, η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής να λάβει την υψηλότερη θεσμική θέση, δηλαδή να ενταχθεί στο Σύνταγμα, έτσι ώστε, διαθέτοντας αυτό το υπέρτατο νομικό και συμβολικό βάρος, να μπορέσει να είναι αποτελεσματική, όντας νομικά δεσμευτική για την άσκηση των συναφών κρατικών πολιτικών.

Νομικά δεσμευτικός στόχος

Όλοι γνωρίζουμε το περίφημο άρθρο 24 του Συντάγματος. Να θυμίσουμε, λοιπόν, ότι στην πρώτη παράγραφο και στο πρώτο εδάφιο αναφέρει: «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αειφορίας». Θα μπορούσε να εμπλουτιστεί το εν λόγω άρθρο με την εξής φράση: «Για το σκοπό αυτό τα ανωτέρω μέτρα συνδέουν την προστασία του περιβάλλοντος με την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο. Είναι εναρμονισμένα με το στόχο της πάλης κατά της κλιματικής αλλαγής.»

Ποιο θα μπορούσε να είναι το πεδίο εφαρμογής αυτής της νέας φράσης; Προς το παρόν η πάλη κατά της κλιματικής αλλαγής έχει αναφορά στο διεθνές δίκαιο (η σύμβαση-πλαίσιο του 1992 για την κλιματική αλλαγή και η συμφωνία του Παρισιού του 2015) και στο δίκαιο της ΕΕ (οδηγίες και κανονισμοί για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου), το οποίο, δυστυχώς, δεν μεταφέρθηκε, ακόμη, πλήρως στην εσωτερική νομοθεσία. Ο καθορισμός, λοιπόν, του νομικά δεσμευτικού στόχου της πάλης κατά της κλιματικής αλλαγής στο συνταγματικό επίπεδο θα μπορούσε να ενισχύσει τον έλεγχο της συνταγματικότητας των νόμων που ρυθμίζουν ζητήματα τα οποία σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, όπως είναι π.χ. οι αναπτυξιακοί νόμοι, οι εμπορικοί κανόνες, τα χωροταξικά σχέδια (ειδικά και γενικά), η δασική νομοθεσία κλπ. Επίσης, θα δίνει κατεύθυνση προς τη διοίκηση, όταν δρα κανονιστικά να το πράττει σε συμμόρφωση με τον ανωτέρω στόχο. Με τον τρόπο αυτό θα διευρύνεται ο δικαστικός έλεγχος, δεδομένου ότι μέχρι τώρα περιορίζεται μόνο στη συμβατότητα των εθνικών ρυθμίσεων με τις διεθνείς συμβάσεις, τις συνθήκες της ΕΕ και το παράγωγο ενωσιακό δίκαιο.

Πιθανό πεδίο σύγκλισης

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι σε άλλες χώρες έχει ξεκινήσει η σχετική συζήτηση. Στη Γαλλία, εν όψει της επικείμενης συνταγματικής αναθεώρησης, η κυβέρνηση προτείνει να προστεθούν στο Χάρτη του περιβάλλοντος που είναι προσαρτημένος στο γαλλικό σύνταγμα τα εξής: «Η Γαλλία δεσμεύεται να σεβαστεί τους στόχους σχετικά με την πάλη κατά της κλιματικής αλλαγής, όπως αυτοί καθορίστηκαν από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Οι δημόσιες πολιτικές συμβάλλουν στην πάλη κατά των κλιματικών διαταραχών και προωθούν τη βιώσιμη ανάπτυξη.» Επίσης και σε άλλες χώρες είναι σε εξέλιξη η ίδια συζήτηση (Ιταλία, Ισπανία, Ινδία, Περού κλπ.).

Θα πρέπει, λοιπόν, και στην Ελλάδα να αναληφθεί η σχετική πρωτοβουλία από την κυβερνητική πλειοψηφία, η οποία στο πλαίσιο των προτάσεων για την αναθεώρηση διατάξεων του συντάγματος θα μπορούσε να καταθέσει και τη συγκεκριμένη πρόταση. Μάλιστα, είναι εξαιρετικά πιθανό να βρει ανταπόκριση από το σύνολο σχεδόν των πολιτικών δυνάμεων και να αποτελέσει έτσι η συγκεκριμένη πρόταση πεδίο σύγκλισής τους, κάτι που ανταποκρίνεται στο πνεύμα της αναθεωρητικής διαδικασίας.

(*) Ο Γιώργος Μπάλιας, είναι Δικηγόρος, επίκουρος καθηγητής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

πηγή:  epohi.gr